تاریخ : ۱۱ تیر ۱۳۹۶
طرح فرش
نقل از کتاب بهارستان دریچه‌ای به قالی ایران
تألیف : غلامعلی ملول
کلیات :
دسته‌بندی‌های گوناگونی تاکنون بر اساس طرح یا آرایه ، یا بر اساس طرح و آرایه توسط خبرگان و استادان فرش پیشنهاد شده است و کم و بیش مورد قبول و کاربرد دست‌اندرکاران فرش قرار گرفته است .
مهم‌ترین دسته‌بندی‌های طرح توسط استادان شرکت فرش ایران ارائه شده است . یادآوری چند نکته در این مورد لازم است :
الف ) هدف از این دسته‌بندی ، تفکیک نقشه‌های فرش ایران بر اساس وجوه مشترک و مهم بین آن‌ها ( از نظر طرح و آرایه ) است ، و سعی می‌شود در حد امکان این گروه‌بندی بخش بیشتری از نقشه‌های فرش را شامل شود .
ب ) دسته‌بندی و نام‌گذاری باید به نحوی باشد که با جمله‌ای کوتاه ، بیشترین اطلاعات دربارۀ نقشۀ فرش بیان شود .
ج ) این طبقه‌بندی باید به روش علمی و بر اساس شناخت ویژگی‌های طرح و آرایه انجام شود اما در هر حال باید مورد قبول و کاربرد عامه قرار گیرد .
د ) در این گروه‌بندی ، طرح و آرایه همزمان و با هم باید مورد توجه قرار گیرد ، زیرا چنانچه این اقدام فقط بر اساس طرح ( یا فقط بر اساس آرایه ) انجام شود ، تصوری کلی و مبهم از نقشۀ فرش به مخاطب خواهد داد . برای نمونه ، اصطلاح لچک ترنج برای بیان نقشۀ یک فرش نارسا است ، چون نقشۀ لچک ترنج شاه عباسی با لچک ترنج ماهیِ درهم تفاوت بسیار دارد . همچنین اصطلاح شاه عباسی ( چنانچه منظور آرایه‌های شاه عباسی باشد ) اگر به تنهایی به کار رود ، برای بیان نقشۀ فرش نارسا است . برای نمونه ، نقشۀ افشان شاه عباسی با لچک ترنج شاه عباسی بسیار متفاوت است . بنابراین ، علاوه بر نام طرح ، حتی‌المقدور باید نام آرایه نیز گفته شود . با توجه به آنچه که گفته شد نام نقشۀ فرش از دو قسمت تشکیل خواهد شد :
نوع طرح + نام آرایۀ مسلط در طرح
در فصل مربوط به آرایه‌ها ، بخش مهمی از آرایه‌ها ( آرایه‌های فرش شهری ) و نام آن‌ها ذکر شده است . در این قسمت به بررسی انواع طرح ( بر اساس شکل طرح ) می‌پردازیم . بخش مهمی از طرح‌های فرش را می‌توان در چهار گروه طبقه‌بندی کرد :
الف - طرح‌های مرکزی
ب - طرح‌های سراسری
ج - طرح‌های یکطرفه
د - طرح‌های تصویری
( طرح بعضی از فرش‌ها ترکیبی از چند گروه است ) .
بعضی از نقشه‌ها برای دست‌اندرکاران فرش کاملاً شناخته شده‌اند . این نقشه‌های معروف هر یک دارای نامی ویژه‌اند و گاهی نام آن ربطی به طرح و آرایۀ آن‌ها ندارد . نقشه‌های معروف به این شرح‌اند : شیخ صفی ، جوشقان ، منظور سراسریِ خشتیِ تکراریِ جوشقان است ، محرمات ، شکارگاه ، حاج خانمی یا ناظم ، سبزی‌کار ، خاتم شیراز ، چهار فصل ، مینا خانی ، بتۀ میر ، گل فرنگ مستوفی ، باغی ، بازو بندی ، بتۀ کردستان . هرچند گنجانیدن این نقشه‌ها در یکی از گروه‌های چهارگانه لازم به نظر نمی‌رسد ، با وجود این در صفحات بعد تصاویر این نقشه‌های معروف در میان همان گروهی ( یکی از گروه چهارگانه ) که به آن تعلق دارند جای داده شده است