تاریخ: ۱۱ خرداد ۱۳۹۶
نقل از کتاب بهارستان دریچه‌ای به قالی ایران
تألیف : غلامعلی ملول
در اوایل قرن چهاردهم ﻫ .ق. ( اواخر قرن نوزدهم میلادی ) عوامل متعددی دست به دست هم داد تا تولید و عرضۀ قالی در ایران گسترش یابد و به تدریج به آن چنان وسعت و عظمتی برسد که تا امروز مهمترین بخش از صادرات غیر نفتی ایران را تشکیل دهد . قالی ایران در اواخر قرن نوزدهم مورد توجه کشورهای مغرب زمین قرار گرفت و میزان صدور آن افزایش یافت . بهبود روز افزون وضعیت اقتصادی غربی‌ها و آشنایی بیشتر آنان با این دست ساختۀ ارزان شرقی موجب فعال شدن تاجران با انگیزۀ تبریز در این زمینه شد .
سال‌های آخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی را به راستی باید دورۀ احیا و اوج‌گیری و اعتلای فرش ایران به همت تاجران تبریز نامید . اکثر تاجران مشهور و معتبر تبریز به تأسیس شعبه‌های تجاری در استامبول برای انجام معاملۀ قالی با تجار غربی و صدور کالا به آن کشورها اقدام کردند ، و بیشتر آنان در حجره‌های متعدد تیمچه‌ای به نام « سرای والده خان » به تجارت قالی پرداختند .
این تاجران در شهرهای مهم ایران نیز شعبه یا نماینده داشتند و بیشتر قالی‌های کهنه و پا خورده را از خانه‌های مردم جمع آوری و پس از عدل بندی به استامبول می‌فرستادند . در آن زمان صادرات قالی‌های کهنه کوچک‌ترین تأثیر سوئی بر طرح و رنگ و اصالت قالی‌های ایران نمی‌گذاشت . مردم ایران با خوشحالی قالی‌های کهنۀ خود را به قیمتی بیشتر از قالی‌های نو به آنان می‌فروختند و در مقابل قالی‌های نو را جایگزین آن‌ها می‌کردند . این مطلب موجب اشاعۀ این فکر در میان مردم شد که خرید و نگهداری قالی بهترین شکل پس‌انداز سرمایه است ، زیرا پس از کهنه شدن قیمت آن گاهی چند برابر افزایش می‌یافت ؛ به این دلیل با رغبت و اطمینان به خرید قالی نو اقدام می‌کردند ، و این خود نیز موجبات توسعۀ بیشتر قالی‌بافی را فراهم کرد . نگهداری قالی به عنوان سرمایه تا چند دهه پیش هم مرسوم بود .
کم‌کم قالی‌های کهنۀ موجود جوابگوی نیاز روزافزون صادرات نبود . در این زمان خوشبختانه صدور قالی‌های نو با طرح‌های اصیل ایرانی مورد علاقۀ غربی‌ها واقع شد و آنان از مفروش شدن منازل خود با فرش‌های ایرانی (Persian Rugs ) که طرح و رنگ‌آمیزی اصیل داشتند و در بسیاری از آن‌ها پشم دست ریس و رنگ‌های گیاهی و سنتی به کار رفته بود ، خوشحال بودند . در نتیجه تقاضا برای قالی‌های نو نیز به حدی رسید که توسعۀ کارگاه‌های قالی‌بافی ضرورت یافت . این بار نیز تاجران فعال آذربایجانی نه تنها در تبریز و آذربایجان اقدام به احداث کارگاه‌های متعدد قالی‌بافی کردند بلکه نهضت توسعۀ قالی‌بافی را به شهرهای مستعد دیگر مانند اراک ( فراهان ) ، کرمان ، مشهد و کاشان کشاندند . کیفیت قالی‌های تولید شده از این زمان به بعد در مقایسه با تولیدات اواسط قرن نوزدهم میلادی بسیار مرغوب تر و نفیس تر و تولید آن دامنه دار تر بود . در این سال‌ها تولید فرش با پشم مرینوس منچستر موجب توسعه و شهرت قالی کاشان شد . در این دوره حدود 1500 دستگاه دار قالی در کاشان دایر بود . قالی‌های تولیدی در آذربایجان و همدان بیشتر از طریق استانبول به آلمان و انگلیس صادر می‌شد و قالی‌های سلطان آباد ( اراک ) و کرمان از طریق بندر عقبه و بندرعباس به امریکا فرستاده می‌شد .
از این سال‌ها به بعد قالی‌بافی و تجارت فرش در ردیف اول فعالیت‌های تجاری ایران قرار گرفت . در سال 1883 میلادی یک شرکت انگلیسی سوئیسی الاصل به نام زیگلر و شرکا که قبلاً در تبریز فعالیت می‌کرد ، در اراک اقدام به تأسیس شعبه کرد . این شرکت که وارد کنندۀ کالاهای تجاری به ایران بود ، تصمیم به خرید و صدور فرش گرفت . پس از مدتی ، محوطۀ وسیعی را در سلطان آباد به دفتر کار و محل کارمندان و رنگرزخانه و انبار کالا اختصاص داد . شرکت زیگلر ، قالی با طرح و رنگ مورد نظر خود را به قالی بافان سفارش می‌داد و به این منظور به آن‌ها خامۀ رنگ شده و قالیچه‌هایی به عنوان واگیره ( مدل ) تحویل می‌داد .
شرکت‌های دیگری به تقلید از شرکت یاد شده در حدود سال 1900 میلادی اقدام به تأسیس دفتر و رنگرزخانه و کارگاه کردند . قسمت عمدۀ تولیدات شرکت‌های خارجی در سلطان آباد قالی‌هایی بزرگ با کیفیت متوسط و 25-20 رج بود . شرکت زیگلر در سلطان آباد 2500 دستگاه دار قالی تحت نظارت خود داشت . با این همه ، قسمت مهمی از تجارت فرش سلطان آباد در دست تجار تبریز بود ؛ قالی‌های متوسط تولیدی در این دوره را بیشتر به نام قالی محال و مشک آباد می‌شناسند . شرکت زیگلر قبل از جنگ جهانی اول ( 18- 1914 م. ) به کار خود خاتمه داد .