قالی‌بافی در دورۀ صفوی ( 1722 – 1501 میلادی ) ادامه ۵

۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۶
قالی‌بافی و کتاب سازی در زمان شاه طهماسب – قسمت دوم
بلند پروازانه‌ترین محصول مکتب جدید تبریز نسخۀ مصوّر و حجیم شاهنامۀ طهماسبی است و آن چنان نقاشی شده که قلم قادر به بیان آن نیست . تا 1960 م. این نسخه شامل 760 صفحه با 260 صفحه نقاشی بوده که هر برگ آن به تنهایی یک گالری هنری است . از مشاهدۀ هر برگ آن می‌توان پی برد که هنر نگارگری در سال‌های 1520 تا تقریباً 1535 م. به حد کمال رسیده است . تهیۀ شاهنامۀ طهماسبی توسط یک گروه از هنرمندان و در مدت چهار سال انجام گرفته است .
دربارۀ این کتاب مشهور و ممتاز ، هنوز پرسش‌های زیادی مطرح است ، نام کاتب و بسیاری از نگارگران و زمان دقیق شروع و پایان آن را نمی‌دانیم . تاریخ 934 ﻫ. ق. در یک صفحه ذکر شده است . همچنین سه برگ از نقاشی‌های آن امضاء دارد . از عبارات صفحۀ شمسۀ آن چنین برمی‌آید که کتاب به سفارش کتابخانۀ شاه طهماسب تهیه شده است ، با وجود این ممکن است شروع آن از سال‌های آخر عمر شاه اسماعیل باشد تا به عنوان هدیه به شاهزاده طهماسب بدهد .

عکس شاهنامه طهماسبی

شاه طهماسب کمی بعد از 1566 م. در دوره‌ای که زاهدانه می‌زیست و به هنر بی‌میل بود شاهنامۀ طهماسبی را به سلطان سلیم دوم هدیه کرد . این شاهنامه تا حدود سال 1900 م. در کتابخانۀ عثمانی استانبول با بی‌توجهی نگهداری می‌شد . بعداً اوراق آن جدا و در سرتاسر جهان بین مجموعه‌داران خصوصی و موزه‌ها پراکنده شد . به این ترتیب نفیس‌ترین کتاب خطی ایرانی همچون فرش بهارستان سرنوشتی غم‌انگیز یافت .
خمسۀ طهماسبی دومین کتاب مصوّر بسیار معروف کارگاه کتاب سازی شاه طهماسب است . این کتاب به خط استاد شاه محمود نیشابوری ، معروف‌ترین خطاط آن دوره ، و نقاشی‌های آن منسوب به سال‌های 1543-1539 م. است و شامل تصاویری بسیار زیبا و باشکوه است . صفحات آن به بزرگی شاهنامۀ طهماسبی نیست . امروزه از این کتاب چهارده تصویر منسوب به تاریخ نگارش و سه تصویر مربوط به سال‌های بعد از آن در دست است و حداقل چهار صفحه هم از آن جدا شده است . نشانه‌هایی از پنج استاد نگارگر تبریز ، سلطان محمّد ، پسر او میرزا علی ، آقا میرک ، مظفر علی و میرسید علی ، بر تصاویر آن دیده می‌شود . نام میر مصوّر هم به صورت محو شده در یکی از تصاویر است .
گفته شده که شاه طهماسب خود طراحی فرش می‌کرد . او نه تنها دارای ذوق هنری بود بلکه نگاه تیزبین و نقاد هنری نیز داشت و آثار هنری باید نظر او را تأمین می‌کردند . فرش‌‌های این دوره ، به لحاظ ارزش هنری ، نسبت به تمام فرش‎های زمان صفویه در رأس قرار دارند . در این دوره رعایت ظرافت و دقت ، حتی در کوچک‌ترین اجزای فرش ، مرسوم شد و علاوه بر تبریز ، مراکز قالی‌بافی دیگری در کاشان و همدان و شوشتر و هرات تأسیس شد امّا توسعۀ فرش‌باقی در آذربایجان به ویژه تبریز بسیار وسیع بود .
در این سال‌ها طرح با خطوط منحنی در فرش که در اوایل قرن شانزدهم میلادی شروع شده بود به تکامل رسید و فرش‌های نفیس ابریشمی و زربفت نیز تولید شد . قالی‌های این دوره مایۀ مباهات و نشانۀ شکوه فرهنگ ملی ما است و همین قالی‌ها هستند که عبارت Persian Rug را با شکوه و زیبایی مترادف کرده‌اند . ویژگی و تصویر چند تخته از معروف‌ترین فرش‌های به جا مانده از دورۀ شاه اسماعیل و شاه طهماسب در پی آمده است ؛ با یادآوری این نکته که تاریخ دقیق بافت بسیاری از این قالی‌ها مشخص نیست .