قالی‌بافی در دورۀ صفوی ( 1722 – 1501 میلادی ) ادامه ۲

Carpets
تاریخ :۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۶
۲ . قالی‌بافی صفویه و هنرهای کتاب سازی
درک چگونگی پیدایش قالی‌های صفویه بدون شناخت هنرهای کتاب سازی در دوره‌های قبل از صفویه امکان پذیر نیست ، زیرا طراحی پیچیده و هنرمندانۀ فرش‌های صفوی ریشه در هنر کتاب سازی گذشتگان دارد . می‌توان گفت که قبل از صفویه قالی‌بافی حرفه‌ای بود رایج در میان تودۀ مردم ، و کتاب سازی هنری بود ویژۀ درباریان و هنرمندان .
از اوایل قرن شانزدهم این حرفه و هنر در هم آمیختند . به دستور شاهان صفوی نگارگران درجۀ اول به طراحی فرش پرداختند و قابلیت‌های موجود در هنرهای کتاب سازی را در طراحی فرش به کار بردند . در نتیجه ، قالی بافی و طراحی فرش با جهشی خارق‌العاده به نقطۀ اوجی رسید که تا امروز طراحان فرش پی در پی به شبیه سازی از قالی‌های صفوی پرداخته‌اند .
هنرهای کتاب‌سازی و از جمله نگارگری نیز ، به ویژه در زمان شاه طهماسب ، به درجه‌ای از کمال رسید که تا امروز نگارگران ما در حسرت خلق نسخه‌ای مانند آن‌ها نگارگری می‌کنند .
طرح فرش از جهاتی همانند طرح جلد کتاب است . هر دو مسطح و به شکل مستطیلی هستندکه طولش تقریباً 5/1 برابر عرض آن است . هر دو ، حاشیه‌های پهن و باریک دارند و نسبت پهنای این حواشی به پهنای کل طرح حدود 1 به 6 است . طرح‌های لچک ترنج ، ترنجی ، چند ترنج ، خورشیدی ، درختی ، شکارگاه و خشتی که در فرش‌های صفویه دیده می‌شوند ، عیناً و تقریباً با همان تناسبات ، قبل از صفویه روی جلد یا صفحات داخل کتاب‌های مصوّر خطی دیده می‌شوند . آرایه‌های خطایی مانند گل‌های لاله عباسی ، مرکب ، گرد و غنچه‌ها نیز از 200 سال قبل از صفویه در طرح جلد کتاب‌ها و مینیاتورها دیده می‌شوند . نگارگران لباس و پوشاک زنان و مردان ، خیمه و چادرها ، تخت پادشاهان و پوشش و زین اسب‌ها را با این آرایه‌ها زینت بخشیده‌اند .
نقاشی ایرانی در زمان ایلخانان ( تقریباً دو قرن پیش از تاج گذاری شاه اسماعیل ) با جهشی شگفت انگیز به بلوغ رسید . به دستور خواجه رشیدالدین فضل اله کتاب‌هایی مصوّر در کتابخانۀ رَبع رشیدی تولید شد که شاهنامۀ بزرگ مغولی یک نمونه از آن‌ها است . تصاویر کتاب مزبور دارای ویژگی‌های اصلی نگارگری ایرانی ( مینیاتور ) است . برداشت عارفانه ، عاشقانه و شاعرانه از طبیعت ، پدیده‌ها و وقایع ، نرمی حرکت خطوط و پرداختن به جزئیات در تصاویر این کتاب‌ها مشهود است . 30 برگ از این شاهنامه در اختیار شخصی به نام دموت ( G. J. Demotte ) بوده است و به همین دلیل به شاهنامۀ دموت معروف شد . 57 برگ از این کتاب‌ها تاکنون پیدا شده و پیدایش این اثر را به سال‌های 1325 تا 1335 م. دورۀ ایلخانان ، مکتب تبریز نسبت می‌دهند . هر صفحۀ این کتاب 41×29 سانتیمتر است و به همین دلیل امروزه آن را شاهنامۀ بزرگ مغولی می‌نامند .
هنرهای کتاب سازی در ایران همچنان به تکامل خود ادامه داد و چکیدۀ این تکامل دوباره در حدود 1430 میلادی در چند کتاب متجلی شد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها شاهنامۀ بایسنقری است که در هرات تهیه شده است . در سال‌های بعد از 1420 م. هرات به صورت کلان شهر فرهنگی تیموریان درآمد .
در 1420 م. تبریز دوباره به تسخیر تیموریان درآمد و شاهرخ ( پسر تیمور ) حکومت آنجا را به فرزندش بایسنقر واگذار کرد .
بایسنقر که خود استادی خوشنویس و اهل ذوق و حامی شاعران و خطاطان و نقاشان و خوشنویسان بود ، در آرزوی تهیۀ شاهنامه‌ای نفیس ، هنرمندان کتاب ساز تبریز را به هرات آورد . شاهنامۀ بایسنقری نفیس‌ترین کتاب مصوّر تیموری تهیه شده در هرات تا 1435 م. است . سبک خوشنویسی کتاب نستعلیق ، ابعاد هر صفحه 38×26 سانتیمتر و در هر سطر آن سه بیت است . این کتاب 700 صفحه است و جمعاً 22 صفحه تصویر دارد . در متن کتاب به نگارگران آن اشاره نشده امّا خوشنویس آن فریدالدّین جعفر تبریزی است که سه کتاب مصوّر و چند کتاب بدون تصویر برای بایسنقر خوشنویسی کرده بود .
   
 جلد کتاب   شاهنامه بایسنقری