تاریخ : ۳۰ خرداد ۱۳۹۶
هنر در فرش
نقل از کتاب بهارستان دریچه‌ای به قالی ایران
تألیف : غلامعلی ملول
هر تخته فرش حداقل یک تابلو نقاشی است . با قبول تعاریف معمول دربارۀ هنر ، طراحی و رنگ‌آمیزی فرش را اگر کپی‌سازی و تکثیر نباشد ، باید کار هنری به حساب آورد و طراحان و رنگ‌آمیزان نقشۀ فرش را باید در زمرۀ هنرمندان شمرد .
طراحی و رنگ‌آمیزی فرش نوعی نگارگری و نقاشی است ، هرچند که این دو نسبت به هم تفاوت‌هایی دارند . نقاش نگارگر از نظر کاربرد سایه‌روشن و تنوع و تعدد رنگ‌ها و همچنین استفاده از اجزا و آرایه‌های بسیار کوچک دارای محدودیت نیست ، در حالی که ابعاد گرۀ فرش ، طراح فرش را در کاربرد آرایه‌ها و قوس‌های بسیار کوچک محدود می‌کند . می‌توان گفت که آرمان تولیدکنندگان فرش‌های نفیس تولید فرشی با ظاهری نقاشی‌گونه است . همچنین رنگ‌آمیزی نقشۀ فرش مشروط و محدود به امکانات تهیۀ رنگ در رنگرزخانه است ، و رنگ‌آمیزِ نقشه ، بدون هماهنگی و تماس نزدیک با رنگرز اقدام به رنگ‌آمیزی نقشۀ فرش نمی‌کند .
از نظر کاربرد اجزا و آرایه‌ها و فرم‌ها و سبک و شیوۀ طراحی نیز نقشه‌کش فرش نسبت به نگارگر با محدودیت‌های بسیاری روبه‌رواست . نقاشان و نگارگران در انتخاب موضوع و ترسیم اجزا و طراحی فرم‌ها و آرایه‌ها نه تنها آزادی عمل نسبی دارند بلکه بدعت و نوآوری آنان با اقبال و تحسین مخاطبان آثار خود مواجه می‌شود . اما استبداد هنری حاکم بر هنر فرش آن‌چنان نیرومند است که اگر نقشۀ فرشی حتی کمی بدیع و سنت شکن باشد ، آن نقشه را نقشۀ غلط می‌نامند .
به همان اندازه که نقاش نگارگر از اجزا و فرم‌ها آزادانه برای بیان تخیلات و صور خیال خود بهره می‌گیرد ، نقشه‌کش فرش مجبور و موظف است که با کاربرد قالب‌ها و فرم‌ها و رنگ‌های معدود فقط مهارت خود را در به‌کارگیری این اجزا نشان دهد و چندان جایی برای بروز احساسات و تخیلات و صور خیال او نیست .
نقشه‌کش فرش در مقایسه با نگارگر با مشکل دیگری نیز روبه‌رو است . هیچ‌گاه نقشۀ فرش به عنوان یک اثر هنری خرید و فروش نمی‌شود بلکه نقشه دستورالعملی است که طبق آن طرح و رنگ فرش شکل می‌گیرد و بسیار محتمل است که بخش عمده‌ای از ویژگی‌های هنری نقشۀ فرش ، که ناشی از مهارت و خلاقیت هنری طراح است ، در مراحل رنگرزی و بافت زایل شود . هیچ نقشه‌کشی از پایان کار خویش که در قالب یک فرش ظاهر می‌شود مطمئن و آگاه نیست ، و در هیچ فرشی هم نام یا نشان و امضای طراح آن نیست که حمل بر نظارت طراح بر تولید فرش شود . حتی ما نام طراحان فرش‌های بسیار مشهور و تاریخی ایران را نیز نمی‌دانیم .
در مقابل این محدودیت‌ها و حد و مرزهایی که نقشه‌کشی فرش با آن روبه‌رو است ، هنر فرش در مقایسه با رشته‌های دیگر نگارگری ، و طراحان فرش در مقایسه با دیگر نگارگران از مزایا ، تسهیلات و امکانات متفاوتی برخوردارند .